Prawo do obrony w procesie karnym – wszystko, co musisz wiedzieć!

Obrona w procesie karnym to fundamentalne prawo każdego oskarżonego. Możliwość obrony jest gwarancją realizacji zasady rzetelnego procesu, którego centralną postacią jest właśnie oskarżony. Z tego powodu przysługuje mu szereg praw i uprawnień, z których może skorzystać. Wśród nich najważniejszym z nich jest prawo do obrony. Oskarżony ma prawo do samodzielnej obrony lub ustanowienia obrońcy, który będzie chronił jego interesy prawne. 

Z poniższego artykułu dowiesz się m.in.:

• Czym jest prawo do obrony w procesie karnym?
• Kim jest obrońca?
• Kto może go ustanowić?
• Czy oskarżony musi skorzystać w prawa do obrony w procesie karnym?
• Jak ustanowić obrońcę z urzędu?
• Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę?

Czym jest prawo do obrony w procesie karnym?

Prawo do obrony to jedna z podstawowych zasad procesu karnego. Każdy człowiek ma prawo do obrony, które gwarantuje między innymi Konstytucja. Prawo to ma charakter bezwzględny i przysługuje przez całe postępowanie i we wszystkich jego stadiach – od postępowania przygotowawczego, sądowego (w I i II instancji), aż po postępowanie wykonawcze i kasacyjne. Jest ono warunkiem koniecznym, aby zapewnić ochronę praw oskarżonego oraz dojść do sprawiedliwego roztrzygnięcia konfliktu.

Istotą prawa do obrony jest umożliwienie oskarżonemu odparcia przedstawionych mu zarzutów i dowodów przeciwko niemu, a także przedstawienia dowodów, które świadczą o jego niewinności. Mówiąc o obronie możemy wyróżnić: 

• Obronę materialną, która oznacza, że oskarżony (i jego obrońca) ma prawo podejmować działania mające na celu ochronę jego interesów. Zalicza się do niej m.in składanie wniosków dowodowych. O obronie materialnej można mówić także wtedy, gdy oskarżony po prostu milczy. Z tego powodu nie można zastosować negatywnych konsekwencji w stosunku do niego np. uznać, że milczenie jest przyznaniem się do winy. 
• Obronę formalną, która oznacza z kolei, że oskarżony ma prawo do posiadania obrońcy. Obrońca posiada odpowiednie doświadczenie oraz nie angażuje się w sprawę emocjonalnie. Dzięki temu jest w stanie lepiej ocenić sytuację, a tym lepiej zaplanować linię obrony. Jako profesjonalny pełnomocnik ma kwalifikacje, których (z reguły) nie posiada oskarżony, co zdecydowanie wpływa na jakość obrony.

Co obejmuje prawo do obrony w procesie karnym?

Prawo do obrony obejmuje szereg czynności, do których pełne prawo ma oskarżony (a także jego obrońca). Mowa tutaj o czynnościach, które oskarżony może podejmować jako strona procesowa, a także czynności, do których podjęcia ma prawo wyłącznie osoba będąca oskarżonym np. składanie wniosków dowodowych czy zaskarżanie orzeczeń. W zakres prawa do obrony wchodzi m.in. uprawnienie do korzystania z pomocy obrońcy – rozmowa z nim i przygotowywanie linii obrony.

W większości przypadków to sam oskarżony podejmuje decyzję, czy chce bronić się samodzielnie, czy woli “postawić” na profesjonalnego pełnomocnika. Zdarzają się natomiast sytuacje, kiedy musi mieć obrońcę i jest to tzw. obrona obligatoryjna (o której w dalszej części artykułu). Jednak, mimo ustanowienia obrońcy, oskarżony nadal może działać sam.

Mogłoby się wydawać, że sąd z góry nastawia się na skazanie oskarżonego. Jednak prawo do obrony nakazuje, aby organy procesowe dokonywały czynności także na korzyść oskarżonego. Oznacza to, że podczas postępowania sądowego mają obowiązek badać oraz uwzględniać okoliczności, które przemawiają także na korzyść oskarżonego. Oczywiście, okoliczności, które wskazują na winę, także są ważne. Nie można jednak zapomnieć o domniemaniu niewinności, którym objęto oskarżonego. To znaczy, że dopóki jego wina nie zostanie udowodniona, jest on niewinny w świetle prawa. 

Kim jest obrońca w procesie karnym?

Obrońcą w procesie karnym może być tylko osoba upoważniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub ustawy o radcach prawnych – a zatem adwokat lub radca prawny.

Co ważne, obrońca może podejmować czynności wyłącznie na korzyść oskarżonego. To kluczowa zasada, której musi przestrzegać każdy obrońca. W żaden sposób nie może on pogarszać sytuacji oskarżonego.

Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie lub przez oświadczenie złożone do protokołu.

W czym może pomóc obrońca w procesie karnym?

Obrońca w postępowaniu karnym jest swoistą gwarancją respektowania praw oskarżonego. W wielu przypadkach bowiem sam oskarżony nie zna swoich praw lub nie wie, jakie kroki prawne może podjąć w danej sytuacji.

Obrońca może reprezentować oskarżonego na każdym etapie postępowania – począwszy od przygotowawczego, po sądowe, aż po wykonawcze. Obrońca może składać przeróżne wnioski np. dowodowe, zażalenia czy zaskarżać wyroki.

Warto jednak podkreślić, że mimo ustanowienia obrońcy przez oskarżonego, nadal może on działać samodzielnie w procesie karnym. Generalnie oskarżony i obrońca mają takie same uprawnienia. Poza kilkoma wyjątkami – zdarza się bowiem, że pozycja obrońcy jest bardziej uprzywilejowana. Chodzi m.in o:

• Uczestnictwo w przesłuchaniu pokrzywdzonych w charakterze świadków. Dotyczy to świadków, którzy nie ukończyli 15 lat i przestępstw popełnionych z użyciem przemocy lub groźby. Udział oskarżonego w takich przesłuchaniach jest zabroniony, ponieważ jego obecność mogłaby wpłynąć na zeznania świadka. Na takim przesłuchaniu może być jednak obecny obrońca oskarżonego.
• Uczestnictwo w przesłuchaniu pokrzywdzonego, które dotyczy przestępstwa gwałtu lub wykorzystywania seksualnego. Wtedy również oskarżony nie może być obecny podczas przesłuchania. Zakłada się bowiem, że opowiadanie o czynie jest wystarczającą traumą dla pokrzywdzonego i nie trzeba “dokładać” mu widoku potencjalnego sprawcy. Jednak na tym przesłuchaniu również może być obecny obrońca.

Kto może ustanowić obrońcę?

Obrońcę może ustanowić: 

• oskarżony;
• inna osoba do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego. To tzw. pełnomocnictwo tymczasowe, które istnieje do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego. Bowiem w momencie, kiedy oskarżony nie akceptuje wyboru osoby trzeciej, owo „pełnomocnictwo tymczasowe” wygasa;
• przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, jeśli oskarżony jest nieletni lub ubezwłasnowolniony. 

Czy oskarżony musi się skorzystać z prawa do obrony w procesie karnym? 

Nie! Prawdą jest, że oskarżony nie musi się bronić! Prawo do obrony w procesie karnym to jego uprawnienie, którego nikt nie może mu odebrać. Korzysta z niego jednak także, gdy milczy. Co warto dodać, milczenia nie można uznać za przyznanie się do winy.

Oskarżony w procesie karnym posiada też „zezwolenie na kłamstwo”. Nie musi on wcale dostarczać dowodów na swoją niekorzyść.

Jeśli oskarżony zdecyduje się na obronę, może robić to samodzielnie lub skorzystać z pomocy:

• obrońcy z wyboru – tzn. osoby wybranej przez oskarżonego.
• obrońcy z urzędu – czyli obrońcy przyznanego przez sąd, jeśli oskarżony chce mieć obrońcę w procesie karnym, ale jego sytuacja finansowa nie pozwala mu na poniesienie takiego kosztu. W takiej sytuacji oskarżony może złożyć specjalny wniosek, na podstawie którego sąd przydziela obrońcę z urzędu.

Jak załatwić obrońcę z urzędu?

Jak już wspomniałem wyżej, nie każdy oskarżony może ponieść koszty obrońcy w procesie karnym. Dlatego też istnieje możliwość, aby otrzymać darmową pomoc prawną z urzędu. Aby ustanowić obrońcę z urzędu, należy złożyć stosowny wniosek. Oto kilka wskazówek:

• Wniosek składa się do sądu, przed którym sprawa się toczy lub dopiero toczyć się będzie.
• Trzeba w nim wskazać, że nie jest się w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy. Co ważne, należy wykazać, że poniesienie takich kosztów spowodowałoby poważny uszczerbek dla utrzymania koniecznego siebie i rodziny. Jak to zrobić? Odpowiedź poniżej.
• We wniosku najlepiej zawrzeć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Wszystko, po to, aby jak najlepiej wykazać brak środków na zatrudnienie obrońcy.
• Tak przygotowany wniosek składa się na piśmie do sądu lub można to zrobić ustnie do protokołu.
• Sąd, rozpatrując wniosek, bierze pod uwagę sytuację materialną, ale też potrzebę ustanowienia obrońcy.
• Samo złożenie wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu nie obliguje sądu do przychylenia się do niego.

Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę? 

Zasadą jest, że oskarżony nie musi mieć obrońcy. To jego wybór, czy chce się bronić z pomocą adwokata/radcy prawnego czy samodzielnie. Jednakże w pewnych sytuacjach Kodeks postępowania karnego wymaga, aby oskarżony miał obrońcę. Wynika to głównie z indywidualnej sytuacji oskarżonego i ma na celu jak najszerszą realizację prawa do obrony. Tym samym instytucja obrony obligatoryjnej ma pomóc osobom, które mogą nie być w stanie bronić się samodzielnie. Ustanowienie obrońcy jest obligatoryjne, gdy:

1. Oskarżony w czasie czynu nie ukończył 18 lat.
   

   Oznacza to, że jeśli w czasie czynu osoba miała mniej niż 18 lat (nieukończone), musi mieć obrońcę obligatoryjnie. Co ważne, nie ma przy tym znaczenia fakt, kiedy toczy się proces. Można sobie bowiem wyobrazić sytuację, w której oskarżony popełnia czyn jako niepełnoletni, a sam proces toczy się już po przekroczeniu wspomnianej granicy wieku – wówczas obrona także jest obligatoryjna.\

2. Oskarżony jest głuchy, niemy lub niewidomy.
   

   Upośledzenie któregoś z wymienionych zmysłów może uniemożliwiać samodzielną obronę albo wyraźnie ją ograniczać, stąd też posiadanie obrońcy w tych przypadkach jest obowiązkowe.

3. Zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy zdolność oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona.
   

   W tym przypadku przesłanki obrony obligatoryjnej wyraźnie korespondują z okolicznościami wyłączającymi lub ograniczającymi odpowiedzialność karną z Kodeksu karnego – niepoczytalnością oraz ograniczoną poczytalnością. Gdy pojawi się taka uzasadniona wątpliwość, sąd powinien dopuścić dowód z opinii biegłych psychiatrów. To, że oskarżony twierdzi, że jest zdrowy, jeszcze nie oznacza, że obrońca nie musi być wyznaczony. Z drugiej strony same twierdzenia oskarżonego, że leczył się psychiatrycznie także nie wystarczają, by tę obronę przyznać. Nie każde leczenie psychiatryczne dotyczy bowiem stanów, które przy obronie mogą mieć znaczenie.

4. 
   

   Zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
   

   Oznacza to, że jeśli kondycja psychiczna oskarżonego jest w takim stanie, że jego udział w postępowaniu polegałby jedynie na fizycznej obecności, konieczne jest ustanowienie obrońcy. W tym przypadku także powinno się przeprowadzić dowód z opinii biegłych psychiatrów.

5. Gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
   

   Ta przesłanka uzupełnia katalog wyżej wymienionych okoliczności, gdy obrona jest obligatoryjna. Należy ją łączyć z właściwościami osobistymi oskarżonego – takimi, które w znaczący sposób utrudniają mu samodzielne wykonywanie prawa do obrony.

Wymienione wyżej przesłanki obrony obligatoryjnej mają zastosowanie do całego postępowania. Jest jednak jeszcze jeden przypadek obrony obligatoryjnej, który odnosi się jedynie do postępowania
sądowego. Oskarżony musi mieć bowiem obrońcę w postępowaniu przez sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. 

Podsumowanie 

Prawo do obrony jest podstawowym prawem oskarżonego w procesie karnym. Oczywiście nie musi on z niego skorzystać, jednak nikt nie może mu go odebrać. Prawo do obrony może przejawiać się milczeniem, które wcale nie oznacza milczącego przyznania się do winy. Może też oznaczać czynny udział oskarżonego w postępowaniu poprzez jego samodzielne działanie lub ustanowienie obrońcy. Obrońca w postępowaniu karnym to gwarancja respektowania wszelkich praw oskarżonego podczas procesu.

Jeśli potrzebujesz obrońcy, skontaktuj się ze mną!

Może Cię też zainteresować ten wpis: Ile kosztuje prawnik?